ΟΙ ΑΡΧΑΙΕΣ ΘΕΣΠΙΕΣ

Οι Θεσπιές, χτισμένες κοντά στις ανατολικές υπώρειες του Ελικώνα, ήταν κατά την αρχαιότητα από τις σημαντικότερες βοιωτικές πόλεις
Η αρχαία πόλη των Θεσπιών, από τις σημαντικότερες βοιωτικές πόλεις και πατρίδα της Φρύνης, ήταν χτισμένη στα ριζά του Ελικώνα νοτιοδυτικά του σημερινού ομώνυμου χωριού. Αν και δεν σώζονται αρχιτεκτονικά λείψανα η θέση μας είναι γνωστή από επιγραφές και πολλά άλλα κινητά ευρήματα που βρέθηκαν κατά τις ανασκαφές.
Πολύ κοντά στη θέση της πόλης των ιστορικών χρόνων έχει διαπιστωθεί προμυκηναϊκή εγκατάσταση γεγονός που μαρτυρά ότι η περιοχή κατοικήθηκε ήδη από τα προϊστορικά χρόνια.
Στον κατάλογο των Νηών της Ιλιάδας η πόλη αναφέρεται με το όνομα Θέσπεια (Ομήρου Ιλιάδα, Β 498 ).
Αναφορά στις Θεσπιές κάνουν οι περιηγητές Στράβων (Στραβ. 9, 410 ) και Παυσανίας (Παυσ. ΙΧ, 26,6 – 31,3 ).Κατά τους Περσικούς πολέμους η μεγαλύτερη βοιωτική πόλη, η Θήβα συνέπραξε με τους Πέρσες εισβολείς κατά των υπολοίπων ελληνικών πόλεων. Οι Θεσπιείς όμως, όπως και οι Πλαταιείς, δεν ακολούθησαν τους Θηβαίους με τους οποίους βρίσκονταν επί αιώνες σε διαμάχη και πήραν μέρος στη μάχη των Θερμοπυλών στο πλευρό του Λεωνίδα. Έτσι, ο Ξέρξης μετά τη νίκη του στις Θερμοπύλες και προτού εισβάλει στην Αττική έκαψε και ερήμωσε τη Θεσπιά (Ηρόδοτος 8,50 ). Οι Θεσπιείς τότε κατέφυγαν στη Πελοπόννησο. Στην μάχη των Πλαταιών όμως πολέμησαν και πάλι κατά του Μαρδονίου ( Ηρόδοτος 9, 30 ) και μετά την ήττα των Περσών επανήλθαν στη πατρίδα τους και την ανοικοδόμησαν.
Οι Θεσπιείς ήταν σε αντιδικία με τους Θηβαίους διότι δεν ήθελαν να προσχωρήσουν στη βοιωτική ομοσπονδία υπό την ηγεσία της Θήβας. Αναγκάστηκαν όμως και πήραν μέρος ως σύμμαχοί τους στη μάχη του Δηλίου που διεξήχθη το 424 π. Χ., έβδομο έτος του πελοποννησιακού πολέμου. Τότε οι Αθηναίοι κατέλαβαν το βοιωτικό ιερό του δήλιου Απόλλωνα, γνωστό ως Δήλιο και οι Βοιωτοί ενωμένοι, επιτέθηκαν και επανέκτησαν τον έλεγχο του ιερού (Θουκυδίδης 4, 90-101). Παρά τη νίκη των βοιωτικών πόλεων, οι Θεσπιείς είχαν τεράστιες απώλειες σε αυτή τη μάχη.Έπειτα το 371 π. Χ. τάχθηκαν και πάλι κατά των Θηβαίων συμμαχώντας με τους Λακεδαιμονίους στη μάχη των Λεύκτρων (Ξενοφώντας Ελλ. 5,4,4). Η νίκη της Θήβας είχε όπως είναι φυσικό, τραγικές επιπτώσεις για τους Θεσπιείς.
Μεγάλη άνθηση γνώρισαν οι Θεσπιές από τον 3ο αι. π. Χ. και έπειτα όταν οι Θεσπιείς ίδρυσαν τα Μουσεία , γιορτή αφιερωμένη στις εννέα Μούσες, τις προστάτισσες των τεχνών και των γραμμάτων που διοργάνωναν κάθε πέντε χρόνια στο ιερό άλσος ή κοιλάδα των Μουσών. Η ακμή της πόλης συνεχίστηκε στα ρωμαϊκά αυτοκρατορικά χρόνια αλλά και αργότερα, λόγω του άλσους, όπως μαρτυρά και ο Στράβων (Στράβων 9, 410 ) που την επισκέφτηκε μία εποχή που οι άλλες αρχαίες βοιωτικές πόλεις είχαν ήδη παρακμάσει.Οι περιηγητές Στράβων (Στραβ. 9, 410 ) και Παυσανίας (Παυσ. ΙΧ, 26,6 – 31,3 ) μας δίνουν πληροφορίες για την αρχαία πόλη των Θεσπιών. Οι Θεσπιείς πάνω από όλους τους θεούς τιμούσαν τον Έρωτα και ανάμεσα στα πολλά αγάλματα του θεού υπήρχε και ένα από πεντελικό μάρμαρο έργο του Πραξιτέλη (Στράβων, οπ.π., Παυσανίας ΙΧ, 27,3 ) ενώ στην πόλη υπήρχε ακόμα μεγάλο ιερό του Ηρακλή.
Η αρχαιολογική έρευνα έφερε στο φως πλήθος αγαλμάτων Έρωτος, αγάλματα γυναικών, και κεφαλές αγαλμάτων. Πολλά είναι επίσης τα ευρήματα από επιτύμβια μνημεία όπως αυστηρορυθμική στήλη γυναικός, μαρμάρινη ολόγλυφοι λέοντες και τμήματα σαρκοφάγων.
Αρχαιολογική συλλογή στεγάζεται στο δημοτικό κατάστημα του σημερινού χωριού και περιλαμβάνει γλυπτά, αρχιτεκτονικά μέλη και επιγραφές που προέρχονται από τις ανασκαφές στη γύρω περιοχή. Το πλήθος των ερημοκκλησιών στη ευρύτερη περιοχή των Θεσπιών μαρτυρά ότι η θέση ήταν ακόμα σε ακμή κατά τα χριστιανικά χρόνια.